فلسفه اذان و اقامه قبل از نماز
اینکه مردم برای نماز به اذان دستور داده شدهاند، علل و حکمتهای زیادی دارد از آن جمله اینکه یادآوری برای فراموش کاران و بیداری برای غافلان باشد و کسانی را که وقت نماز را نمیدانند یا مشغول کار دیگری شدهاند، با وقت نماز آشنا گرداند.
مؤذن با اذان خود مردم را به عبادت آفریدگار فرامیخواند و آنان را به پرستش خداوند تشویق میکند و با اقرار به توحید، ایمان و اسلام خود را آشکار و اعلان مینماید و برای فراموش کاران، فرا رسیدن وقت نماز را اعلام میدارد.
فلسفه اذان و اقامه
فضل بن شاذان درباره حکمت اذان از امام رضا(ع) روایت میکند که فرمود: "اینکه مردم به اذان دستور داده شدهاند، علل و حکمتهای زیادی دارد، از آن جمله اینکه یادآوری برای فراموش کاران و بیداری برای غافلان باشد و کسانی را که وقت نماز را نمیدانند یا مشغول کار دیگری شدهاند، با وقت نماز آشنا گرداند. مؤذن با اذان خود مردم را به عبادت آفریدگار فرامیخواند و آنان را به پرستش خداوند تشویق میکند و با اقرار به توحید، ایمان و اسلام خود را آشکار و اعلان مینماید و برای فراموش کاران، فرارسیدن وقت نماز را اعلام میدارد. مؤذن که به این نام، نامیده شده است بدین جهت است که او با اذان خود، نماز را اعلام میکند.
اینکه اذان با تکبیر(اللَّهُ أَکْبَر) آغاز و با تهلیل (لَا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ) ختم می‌شود، بدین جهت است که خداوند عزّوجلّ خواسته است که آغاز و انجام، با نام و یاد او باشد و اسم خدا در تکبیر، در اول فصل و در تهلیل، در آخر فصل است.
اینکه هر فصل از اذان، دوبار قرار داده شده بدین جهت است که در گوش شنوندگان تکرار شود و تأکید به عمل آید تا اگر کسی از بار اول غفلت کرد، از بار دوم غفلت نورزد و دیگر اینکه نماز، دو رکعت، دو رکعت است و لذا فصول اذان هم دوبار، دوبار قرار داده شده است.
تکبیر در اول اذان چهار بار قرار داده شده وعلّتش این است که اذان به طور ناگهانی آغاز می‌شود و قبل از آن، کلامی نیست که شنونده را آگاه و متنبه گرداند. پس بار اول تکبیر، شنوندگان را برای شنیدن فصل‌های بعدی آماده میسازد.
بعد از تکبیر، شهادتین قرار داده شده زیرا اولین مرحله ایمان، توحید و اقرار به وحدانیت خداوند و دومین مرحله آن اقرار به رسالت پیامبر(ص) است و اطاعت از خدا و پیامبر(ص) و شناخت آن دو، مقرون به همدیگر است و چون اصل ایمان، شهادتین است، شهادتین هم هرکدام دوبار قرار داده شده، چنانکه در سایر حقوق نیز دو شاهد در نظر گرفته شده است. پس هنگامی که بنده به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر او اعتراف کرد، به همه ایمان اقرار کرده است چون اصل و اساس ایمان، اقرار به خدا و پیامبرش است.
بعد از شهادتین هم فراخوانی به نماز قرار داده شده است، زیرا اصل تشریع اذان برای نماز است و وسط اذان هم برای دعوت به نماز دعوت به رستگاری و انجام بهترین عمل در نظر گرفته شده است و ختم سخن (اذان) هم با اسم خداوند است همانگونه که ابتدای آن با اسم خداوند بود."
احادیث درباره اذان و اقامه
اسماعیل جعفی روایت میکند که امام باقر(ع) فرمود: "اذان و اقامه، 35 حرف است. پس یکی یکی با دست مبارکش آنها را شمرد، اذان، 18 حرف و اقامه 17 حرف."
امام باقر(ع) در حدیثی فرمودند: "چون رسول خد(اص) در معراج، شبانه به آسمان برده شد و به بیت المعمور رسید و وقت نماز فرارسید، جبرئیل اذان و اقامه گفت. سپس پیامبر خدا(ص) جلو ایستاد و فرشتگان و پیامبران، پشت سر آن حضرت، برای نماز صف بستند."
رسول خدا(ص) فرمود: "کسی که در شهری از شهرهای مسلمانان، یک سال اذان بگوید، بهشت برای او واجب می‌شود."
روایت شده است: "هنگامی که فرشتگان صدای اذان اهل زمین را میشنوند، میگویند: این صداهای امت محمد(ص) برای وحدانیت خداوند است. پس از خداوند برای امت محمد(ص) استغفار میجویند تا از آن نماز فارغ شوند.
امام صادق(ع) فرمود: "وقتی اذان و اقامه گفتی، دو صف از فرشتگان، پشت سر تو نماز میگزارند و اگر تنها اقامه گفتی، یک صف از فرشتگان پشت سر تونماز میخوانند.
امام صادق(ع) فرمود: "وقتی نوزاد متولد شود، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفته شود."
نیز روایت شده "کسی که اذان را بشنود و بگوید آنچه را مؤذن میگوید، روزی او افزون می‌شود."
آداب و احکام اذان و اقامه
برای کامل شدن ثواب و امتثال درست اوامر خداوند، مراعات امور ذیل در اذان و اقامه مستحب است: توجه و رو کردن به قبله در حین اذان و اقامه، در حال قیام باشد، طهارت داشتن در اذان، اما در اقامه، طهارت شرط صحت آن است مگر اینکه اقامه را به قصد رجا بجا آورد، سخن نگفتن در حین اذان و اقامه مخصوصاً بین اقامه و نماز، استقرار و آرامش بدن در حال اقامه گفتن، ظاهر کردن الف و های کلمه "اللَّه" در هر فصلی از اذان که مشتمل بر آن میباشد، امّا اقامه را باید با سرعت و پشت سر هم بجا آورد، گذاشتن انگشت در گوش‌ها در حال اذان، کشیدن و بلند کردن صدا در اذان و پایین کردن صدا در اقامه به درجهای کمتر از اذان، فاصله انداختن بین اذان و اقامه.
برای کسی که اذان - اذان اِعلام یا اذان نماز - یا اقامه را میشنود، مستحب است هر فصلی را که میشنود بازگو و تکرار کند ولی وقتی که در اقامه "قد قامت الصلاة" را میشنود بگوید:"لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ".
مستحب است کسی که برای "اذان اِعلام" تعیین میگردد، عادل باشد، صدای بلند داشته باشد، بینا باشد، از اوقات نماز، درست آگاهی داشته باشد و اینکه در بلندی مانند مناره اذان بگوید، یا از بلندگوهای امروزی استفاده کند یا اینکه بر جایی بلند رود و صدایش را بلند کند.
امام صادق(ع) در احادیثی می‌فرمایند: "وقتی برای نماز اقامه گفتی، سخن دیگر نگو زیرا اگر سخن گفتی، اقامه را باید اعاده نمایی."
محمّد بن مسلم میگوید: به امام صادق(ع)فرمودند: شخصی در حال نشسته اذان میگوید؟ فرمود: "بله اشکال ندارد ولی اقامه نگوید مگر اینکه ایستاده باشد."